درباره تشخیص آیات محکمات و متشابهات توضیح دهید؟

پاسخ:

بحث محکم و متشابه در قرآن از مباحث مهم و قرآن پژوهی است.

بر اساس آیه هفتم از سوره آل عمران، مجموعه آیات قرآنی به دو بخش آیات محکمات و آیات متشابهات تقسیم شده است: آیه یاد شده چنین است: او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکمات است که آن‌ها اساس کتاب است و بخش دیگر متشابهات است؛ امّا کوردلان، برای فتنه جویی و برای تأویل و توجیه کردن، پیگیر متشابهات آن می‌شوند، حال آن که تأویل آن را جز خداوند و راسخان در علم - که می‌گویند به آن ایمان آورده‌ایم و همه از پیشگاه خداوند است - نمی‌دانند و ... (1)

واژه "محکم، محکمات" به معنی (ممنوع‌ شده) می‌باشد و به همین دلیل به موضوعات پایدار و استوار (محکم) می‌گویند، زیرا عوامل نابودی را از خود رانده‌اند. نیز به سخنان روشن و قاطعی که هر گونه احتمال خلاف را از خود دور سازند "محکم" می‌گویند در نهایت، زیباترین معنای محکم، متقن‌(استوار) است.

بنابر این، منظور از آیات محکمات، آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفتگو و بحث در معنی آن باقی نیست. به بیان دیگر: محکمات آیاتی هستند که در دلالت بر مرادشان محکم و استوار و صریح‌اند و اشتباه و خلطی بین معنای مراد و غیر مراد در آن‌ها موجود نیست و از چند پهلویی به دور و دل و قلب در برابر پذیرش پیام آن، آرام و منبسط و بی دغدغه است، آیاتی هم چون "قل هو الله احد"(2) "الله خالق کلّ شیء"(3 ) "و للذّکر مثل حظ الانثیین"(4)  و هزاران آیه مانند آن‌ها دربار? عقاید و احکام و مواعظ و تواریخ و همه از محکمات می‌باشند. این آیات (محکمات) در قرآن "أم الکتاب" نامیده شده‌اند؛ یعنی اصل و مرجع و مفسّر و توضیح دهنده آیات دیگر هستند.

واژه متشابه و متشابهات، در اصل به معنی چیزی است که قسمت‌های مختلف آن شبیه یکدیگر باشند. به همین جهت، به جمله‌ها و کلماتی که معنی آن‌ها پیچیده است و احتمالات متعددی در آن راه دارد، اطلاق می‌شود؛ اگر چه با توجه به آیات محکم، تفسیر آن‌ها به دست آید.

بنابر این، متشابه آیه‌ای است که بر مدلول لفظی خود دلالت می‌کند و ظهور در معنای خود دارد، ولی از نظر مقصد و مراد، دستخوش تردید و شبهه است و دل به آن‌ معنای ظاهری آرام نمی‌گیرد و زمینه تأویل و راه فتنه‌جویی در آن وجود دارد. وقتی آیه "الرحمن علی العرش استوی"(5) مورد تلاوت یااستماع قرار می‌گیرد، خواننده یا شنونده دچار تردید می‌گردد که آیا خدا جسم است و بر جایی تکیه کرده است؟

ولی با مراجعه و عرضه بر آیه محکم "لیس کمثله شیء"(6) شبه? جسم بودن خداوند زدوده می‌شود و می‌فهمد که مراد آن آیه، تدبیر تام و کامل و احاطه تدبیر حضرت حقّ بر ملک و ملکوت و عالم خالق و امر است، نه به معنای تکیه زدن بر جایی و مکانی.

آیات محکمات بر اساس معرفی خود قرآن، امّ الکتاب، مرجع و مفسّر متشابهات معرّفی شده اند. برخی، معانی دیگری برای محکم و متشابه بیان نموده‌اند. بنابر این تشخیص آیات محکمات و متشابهات به قدر ضرورت روشن است.

در پایان ، به معرفی کتاب‌هایی که در موضوع "محکم و متشابه" به نگارش در آمده می‌پردازیم:

1 - تفسیر نمونه، ج 2، ص 320 - 324.

2 - دانشنامه قرآن و قرآن پژوهشی ج 2، ص 1997 - 2000

3 - دایره المعارف تشیع، ج 4.

4 - تفسیر المیزان ، ترجمه مرحوم موسوی همدانی، ج 3 ، ص 63.

5 - متشابه القرآن و مختلفه، تالیف محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی.

6 - البرهان فی متشابه القرآن، تالیف محمود بن نضر کرمانی.

7 - مجله پژوهش‌های قرآنی، سال هشتم، شماره 31.

پی نوشت:

1 - سوره آل عمران (3)، آیه 7.

2 - کتاب العین ، ج 3 ، ص 404؛ لسان العرب، ج 13 ، ص 503؛ مجمع البحرین، ج 6 ، ص 349.

3 - سوره اخلاص(112)، آیه 2.

3 - سوره زمرد(39)، آیه 62.

4 - سوره  (4)، آیه 6.

5 - سوره طه(20)، آیه 5.

6 - سوره شوری (42)، آیه 11.

آیا بطون قرآن منظور تأویلات است یا چیز دیگر؟

پاسخ:

باید دانست قرآن کلام الهی است و عظمت کلام به عظمت گوینده آن است از این رو گفته شده است قرآن هفتاد بطن دارد که نشانه وسعت مفاهیم آن است و حتی درباره برخی از آیات قرآن مانند شش آیه اول سوره حدید آمده است که مردم آخر الزمان توانایی درک عمیق آن را دارند.

لذا هم قرآن نیاز به تفسیر دارد و هم نیاز به تفسیرهای مختلف دارد. اما ناگفته نماند که همگان توانایی بهره گیری از قرآن را دارند قرآن به اقیانوس تشبیه شده است که هم می توان از منظره آن استفاده کرد. به طوری که حتی بی سوادان از نگاه به خط آن بهره مند می شوند و هم می توان از کناره های آن استفاده کرد به طوری که حتی شاگردان نوپا می توانند از آن لذت ببرند و هم غواصان می توانند با راهیابی به عمق آن از معارف بلند بهره مند شوند.

اما باید توجه داشت که تفسیر قرآن همانند غواصی در عمق دریا نیاز به مقدمات، ابزار و تخصص ویژه دارد و کسانی که بدون داشتن شرایط وارد این مرحله می شوند چه بسا موجب غرق شدن خود و دیگران در ورطه هلاکت و انحراف شوند.

مرحله بالاتر از تفسیر، دانش تأویل قرآن و راهیابی به بطون قرآن است.

تأویل به معنای «بازگردانیدن شیئی یا کلامی» به مقصود و مراد از آن است.

اگرچه از نظر لغوی و برخی اصطلاحات می توان گفت تفسیر اعم از تأویل است و بطون قرآن شامل تفسیرها و تأویل های متعدد می شود. اما با توجه به موارد استعمال تأویل در قرآن، می توان به این نتیجه رسید که منظور از بطون، تنها تأویل قرآن است و علم تأویل صحیح فقط از جانب پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) سزاوار است.

در اینجا تنها به ذکر سه نمونه از تأویلات اشاره می کنیم که بیانگر آن است که تأویل آیات تنها شایسته مقام معصومان است.

عبدالله بن سنان از ذریح محاربی نقل کرده است که گوید: به امام صادق(ع) گفتم: خداوند در کتاب خود به من فرمانی داده است، دوست دارم )تفسیر( آن را بدانم. فرمود: آن چیست؟ گفتم: سخن خداوند عزوجل «ثم لیقضوا تفثهم و لیوفوا نذورهم» (حج، آیه 29).

فرمود: کوتاه کردن موی شارب و چیدن ناخن ها و مانند آن. گفتم: فدایت شوم! ذریح محاربی از قول شما برای من نقل کرد که شما به او فرموده اید:

«ثم لیقضوا تفثهم» دیدار با امام و «ولیوفوا نذورهم» )انجام دادن( آن مناسک است؟ حضرت فرمود: ذریح راست گفته است و تو نیز راست می گویی. همانا برای قرآن ظاهری و باطنی است و چه کسی تحمل می کند آنچه را که ذریح تحمل می کند؟  (بحارالانوار، ج 89، ص 83).

ب ) از داود جصاص نقل شده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: )در آیه( «و علامات و بالنجم هم یهتدون» (نحل، آیه 16).  نجم رسول خدا(ص) است و علامات ائمه(ع) اند  (بحارالانوار، ج 16، ص 88).

پیداست که حضرت معنای باطنی آیه را بیان فرموده اند؛ یعنی پیامبر ستاره ای است که مردم را در میان ظلمت و گمراهی ها به صراط الهی راهنمایی می کند؛ زیرا ظاهر آیه درباره ستاره ای است که در بیابان ها و دریاها راهنمای مردم در جهت یابی است و همین معنا در روایت دیگری بیان شده است.

امام صادق(ع) از پدرش و او از پدرانش از علی(ع) نقل کرده است که پیامبر(ص) فرمودند: )مراد از( «و بالنجم هم یهتدون» ستاره جدی است؛ زیرا آن ستاره ای است که غروب نمی کند، بنای قبله بر آن است و به وسیله آن، اهل خشکی و دریا راهنمایی می شوند  (همان، ج 84، ص 66).

حادثه پیروزی بنی اسرائیل بر فرعونیان و وراثت زمین که مورد نزول آیه شریفه زیر است:

«و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین و نمکن لهم فی الارض و نری فرعون و هامان وجنودهما منهم ماکانوا یحذرون»  (قصص، آیه 5 -6 ؛ بحارالانوار، ج 51، ص 54).

مراد ظاهری ومورد نزول آیه همان است که در جریان مبارزه بنی اسرائیل با فرعون و هامان و لشکریان آنان، خداوند به امداد مؤمنان آمد و مستضعفان را نعمتی بزرگ عنایت کرد و با هلاکت فرعون و فرعونیان آنان را پیشوا و وارث سرزمین مصر قرار داد. اما در برخی از روایات در بیان تأویل آن آمده است که مراد از مستضعفان، آل محمد(ص) هستند که خداوند مهدی آنان را بعد از رنج و مشقتشان بر می انگیزد؛ آنان را عزیز می کند و دشمنانشان را خوار می گرداند (بحارالانوار، ج 51، ص 54).

در روایات دیگری تصریح شده است که تنزیل این آیه درباره بنی اسرائیل است و تأویل آن درباره ماست  (همان، ج 53، ص 26).

تأویل قرآن با تفسیر آن چه فرقی دارد‌؟

پاسخ:

واژه "تأویل‌"، یک واژه قرآنی است که حدود هفده بار در قرآن تکرار شده است‌؛ مهم‌ترین آن‌ها در سوره آل عمران آمده است‌: "فَأَمَّا الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم‌ْ زَیْغ‌ٌ فَیَتَّبِعُون‌َ مَا تَشَـَبَه‌َ مِنْه‌ُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَه‌ِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِیلِه‌ِی وَمَا یَعْلَم‌ُ تَأْوِیلَه‌ُوَّ إِلآ  اللَّه‌ُ وَالرَّ َسِخُون فِی الْعِلْم‌؛(آل عمران‌،7) اما آن‌ها که در قلوب‌شان انحراف است‌، به دنبال متشابهاتند، تا فتنه‌انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند)؛ و تفسیر نادرستی برای آن می‌طلبند، درحالی که تفسیر آن‌ها را جز خدا و راسخان در علم نمی‌دانند."

"تفسیر" در لغت یعنی شرح‌، بیان‌، توضیح و تبیین‌، یا روشن‌گری عبارات دشوار یک متن‌. بعضی از قرآن‌پژوهان‌، تفسیر قرآن را به "علم فهم قرآن‌" تعریف کرده‌اند یا "تفهیم مرادالله"؛ "فهمیدن و فهماندن‌" این‌که مراد خداوند و صاحب قرآن‌، از هر عبارتی در قرآن چیست که البته باید متکی به قواعد زبانی‌، زبان‌شناسی‌، واژه‌شناسی و علوم بلاغی و نیز حتی‌المقدور متکی به احادیث و اخبار باشد.

نخستین و مهمترین منبع فهم قرآن و تفسیر آن‌، خود قرآن کریم است‌، که از آن به "القرآن یفسّر بعضه بعضاً"؛ تعبیر کرده‌اند یعنی بخشهایی از قرآن روشنگر بخشهای دیگر آن است‌. پس از قرآن کریم‌، دومین منبع مهم برای تفسیر قرآن احادیث است‌.

تأویل‌، از مادّه "أوْل‌" و به معنای "رجوع‌"، و در باب تفعیل‌، به معنای "برگرداندن‌" است‌. در عرف قرآن‌، بیان حقیقتی را می‌گویند که امری از امور و معنایی از معانی از قبیل احکام‌، و یا معارف و یا قصص و یا غیر اینها به آن حقیقت تکیه دارند. مأخذی است که معارف قرآن از آن‌جا گرفته می‌شود و اصولاً تأویل مراجعه خاصی است و از مفاهیمی که معنا و مدلول لفظی دارند، نیست‌؛ بلکه از امور خارجی و عینی است و اگر گفته می‌شود که آیات قرآن تأویل دارد، در حقیقت وصف تأویل صفت خود آیات نیست‌؛ بلکه صفت متعلق آن‌ها است‌، که اعمال انسان‌ها و یا چیز دیگری است‌.

بنابراین‌، تمامی بیانات قرآنی چه احکام و چه مواعظ و چه حکمتهایش مستند به آن است‌. چنین حقیقتی‌، در باطن تمامی آیات قرآنی‌، چه محکمش و چه متشابهش هست‌. این حقیقت‌، نه از سنخ الفاظ است و نه از سنخ معانی‌؛ بلکه امری عینی‌، واقعیت‌دار و خارجی است که از آن حقیقت عینی‌، به "ام‌ّالکتاب‌"، "کتاب مکنون‌"، "لوح محفوظ"، "عندالله" و "لدی‌الله" یاد شده و دست‌یابی به این مقام رفیع‌، تنها در اختیار راسخان در علم و اهل‌بیت عصمت و طهارت است و نصیب افراد غیرمعصوم‌، مانند صحابه و یا تابعین نمی‌شود.(ر.ک‌: المیزان‌، ج 10، ص 66، ج 3، ص 23، 27، 44، / وحی و قرآن‌، علامه طباطبایی‌، ص 143، بنیاد علوم اسلامی‌؛ قرآن در قرآن‌، جوادی آملی‌، نشر اسرأ، ج 1، ص 421 ـ 425.)

ولی نزد متأخران چنین شایع شده است که "تأویل‌" به معنای مخالف ظاهر لفظ گفته می‌شود، ولی حق آن است که بگوییم‌: "تأویل واقعیتی است که مستند بیانات قرآن‌، اعم از حکم‌، حکمت یا موعظه قرار می‌گیرد. تأویل برای همه آیات قران‌، چه محکم و چه متشابه وجود دارد و از قبیل مفاهیم و معانی نمی‌باشد تا الفاظ بر آن دلالت داشته باشد، بلکه تأویل‌، از امور "عینی‌" است و فراتر از آن است که قالب‌های الفاظ آن را فرا گیرد."

البته معنای دیگر "تأویل‌" که از آن بهره فراوانی گرفته می‌شود ـ به گونه‌ای که عنوان کتب و مقالات قرار می‌گیرد ـ، معنای "توجیه متشابه‌" است‌، یعنی زمانی که آیه متشابهی از نظر عقلی و نقلی‌، به گونه صحیحی توجیه شود، می‌گویند این‌، تأویل آیه است‌؛ البته در این که "تأویل متشابه‌" را تنها خدا می‌داند و یا غیر خدا ـ یعنی راسخان در علم ـ هم می‌دانند اختلاف است‌، ولی اعتقاد شیعه آن است که امامان معصوم‌: ـ که راسخان در علمند ـ به اذن خدا، به تأویل مشتابهات آگاه هستند.(تفسیر المیزان‌، علامه محمد حسین طباطبایی‌، ج 3، ص 44ـ49، نشر مؤسسه اعلمی / التفسیر و المفسرون‌، محمد هادی معرفت‌، ج 1، ص 20، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی / درسنامه علوم قرآنی‌، حسین جوان آراسته‌، ص 462ـ466، نشر دفتر تبلیغات اسلامی‌.)

امّا درباره معرفی کتاب‌هایی که درباره تأویل قرآن نوشته شده‌، باید بگوییم‌: افزون بر این که اغلب کتب تفسیری‌، دارای تأویل هستند ـ به این معنا که آیات متشابه را هم تفسیر کرده‌اند و یا به معنایی که ازعلامه طباطبایی نقل شد ـ برخی از کتبی که به خصوص به تفسیر آیات متشابه پرداخته‌اند را می‌توان نام برد، مانند: حقایق التأویل فی متشابه التنزیل‌، سید شرف‌الدین رضی‌؛، نشر بنیاد بعثت‌.

امّا غیر از این دسته کتب‌، کتاب‌های دیگری هستند که کلمه تأویل در عناوین آن‌ها وارد شده است‌، که کلمه تأویل در این گونه موارد، بیش‌تر به معنای تفسیر است و یا دست کم مانند کتب تفسیری دیگر دارای تفسیر و تأویل هر دو می‌باشد؛ مانند: انوارالتنزیل و اسرار التأویل‌، نوشته قاضی بیضاوی و مدارک التنزیل و حقائق التأویل‌، نوشته ابوالبرکات نسفی‌، و...

شما می‌توانید برای به دست آوردن تأویل آیات ـ به هر کدام از معناهایی که بیان شد ـ به کتب تفسیر فارسی‌، مانند: تفسیر نمونه‌، ترجمه تفسیر المیزان و... مراجعه کنید؛ هم چنین برای آشنایی بیشتر با تأویل قرآن می‌توانید به کتب فارسی زیر مراجعه نمایید:

منابع:

1. روش‌های تأویل قرآن‌، محمد کاظم شاکر؛

2. ترجمه اعجاز البیان فی تأویل ام القرآن‌، صدر الدین قونوی‌؛

3. باطن و تأویل قرآن‌، علی اکبر بابایی‌؛

4. روش‌شناسی اهل‌بیت‌: در تفسیر ـ تأویل ـ تطبیق قرآن‌، حسین تقوی دهاقانی‌؛

5. تأویل قرآن کریم ازدیدگاه عامه‌، فاطمه محمدی آرانی‌.

منظور از آیات محکم و متشابه چیست‌؟ و منظور از آیات ناسخ و منسوخ چیست‌؟

پاسخ:

خداوند متعال می‌فرماید: "او کسی است که این کتاب (آسمانی‌) را بر تو نازل کرد که قسمتی از آن‌، آیات "محکم‌" (صریح و روشن‌) است که اساس این کتاب می‌باشد و قسمتی از آن "متشابه‌" است‌؛ امّا آن‌ها که در قلوبشان انحراف است‌، به دنبال متشابهاتند تا فتنه‌انگیزی کنند و تفسیر (نادرستی‌) برای آن می‌طلبند؛ در حالی که تفسیر آن‌ها را (کسی‌) جز خدا و راسخان در علم نمی‌داند...".(آل عمران‌،7)

از این آیه‌، استفاده می‌شود که آیات قرآن کریم دو دسته‌اند:

الف‌) محکمات‌؛ ب‌) متشابهات‌.

"محکمات‌" آیات‌ِ روشنی هستند که جای هیچ‌گونه انکار و توجیه و سوءاستفاده در آن نیست‌؛ امّا "متشابهات‌" به دلیل بالا بودن سطح مطلب یا گفتگو درباره عوالمی که از دسترس ما بیرون است‌؛ مانند علم غیب‌، جهان رستاخیز و صفات خداوند متعال و... که فهم معنای نهایی و اسرار و پی‌بردن به کنه حقیقت آن‌ها، به سرمایه خاص علمی نیاز دارد و خداوند متعال می‌فرماید: فقط خداوند و راسخان در علم‌، اسرار این آیات را می‌دانند و برای مردم تشریح می‌کنند. راسخان در علم عبارتند از: پیامبر و امامان‌: که از همه اسرار این آیات آگاهند و علما و دانشمندان راستین ـ که به موازین‌، احکام‌، عقاید شرعی و به روش تأویل متشابهات آشنایی کافی دارند ـ و هر یک‌، به اندازه دانش خود از این آیات چیزی می‌فهمند و برای مردم تشریح می‌کنند و همین حقیقت است که مردم را برای درک اسرار قرآن به دنبال معلمان الهی و علمای دینی می‌کشاند؛ بنابراین‌، در برخورد با متشابهات‌، باید به احادیث و تفاسیر علمای راستین مراجعه کرد.(ر.ک‌: تفسیر نمونه‌، ج 2، ص 442 و 443 / التمهید، آیه‌الله معرفت‌، ج 3، انتشارات اسلامی‌، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم‌.) 

ب‌) نسخ‌، در اصطلاح عبارت است از "رفع حکم سابق به وسیله حکم لاحق که بر حسب ظاهر اقتضای دوام داشته است‌؛ به گونه‌ای که جایگزین آن گردد و امکان جمع میان هر دو نباشد."(علوم قرآنی‌، آیه‌الله معرفت‌، ص 251، نشر التمهید.) 

حکم سابق را منسوخ (نسخ شده‌) و حکم لاحق را ناسخ (نسخ کننده‌) گویند؛ به عبارت دیگر و برای توضیح بیشتر می‌توان گفت‌: "در هر حرکت اصلاحی و رو به پیش‌، لازمه تکامل‌، نسخ برخی از آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هاست‌؛ زیرا در یک حرکت تدریجی‌، وجود مراحل پی در پی و تغییر شرایط، لزوم بازنگری در برنامه‌ها را ضروری می‌سازد؛ البته این تا موقعی است که آن حرکت‌، به رشد نهایی و به کمال مقصود نرسیده باشد، و هرگاه برنامه تکامل یافت‌، مسأله نسخ نیز منتفی می‌شود؛ لذا نسخ در یک شریعت تا زمانی است که پیامبر آن شریعت‌، حیات داشته باشد؛ و با فوت وی‌، دیگر جایی برای نسخ باقی نمی‌ماند.

نسخ پیاپی در یک شریعت‌، همانند نسخه‌های یک پزشک است که با شرایط و احوال مریض تغییر پیدا می‌کند. نسخه دیروز در جای خود و نسخه امروز نیز در جای خود مفید است‌؛ لذا خداوند تعالی در قرآن کریم می‌فرماید "مَا نَنسَخ‌ْ مِن‌ْ ءَایَه‌ٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْت‌ِ بِخَیْرٍ مِّنْهَآ أَوْ مِثْلِهَآ؛(بقره‌،106) هر حکمی را که نسخ کنیم یا آن را به دست فراموشی بسپاریم‌؛ بهتر از آن یا مانندش را می‌آوریم‌." یعنی هرگونه نسخی که صورت می‌گیرد، در جای خود درست بوده و نسبت به شرایط، رعایت اصلاح شده است‌.(برای اطلاع بیشتر ر.ک‌: علوم قرآنی‌، آیه‌الله معرفت‌، ص 250 ـ 266، نشر التمهید.) 

در وضع احکام به وسیله آیات قرآن‌، هدفهای مختلفی دنبال می‌شود که یکی از آنها تشریع حکم است که با نسخ‌، حکم از بین می‌رود؛ ولی هدفهای دیگر، مثل اعجاز آیات‌، تلاوت آیات و در برخی موارد به عنوان سند تاریخی ـ در موردی که شأن نزول خاصی داشته باشد ـ به حال خود باقی می‌مانند.

بیشتر مفسران قائل به نسخ در قرآن می‌باشند؛ امّا در نوع نسخ (نسخ حکم و تلاوت‌؛ نسخ تلاوت نه حکم‌، نسخ حکم نه تلاوت‌) اختلاف نظر دارند. علمای شیعه‌، فقط نوع اخیر (نسخ حکم نه تلاوت‌) را پذیرفته‌اند؛ ولی در تعداد آیات منسوخ هم اتفاق نظری دیده نمی‌شود؛ و بیشتر آنها فقط هشت مورد را که بر نسخشان دلیل قطعی و اجماع وجود دارد پذیرفته‌اند. آیاتی که نسخ شدند عبارتند از: 1.آیه نجوا؛(مجادله‌،12) 2.عدد مقاتلین‌؛(انفال‌،65) 3.آیه امتاع‌؛ (بقره‌، 240) 4. آیه جزای فحشا؛ (نسأ، 15) 5. آیه توارث به ایمان‌؛ (انفال‌، 72) 6. آیات صفح و عفو؛(جاثیه‌،14) 7. آیات معاهده‌؛ (نسأ، 89) 8. آیات تدریجی بودن تشریع قتال‌.(التمهید، آیه‌الله معرفت‌، ج 2، فصل ناسخ و منسوخ‌، انتشارات جامعه مدرسین‌.) 

البته باید به این نکته توجه داشت که‌: معنای حقیقی "نسخ‌" عبارت است از: "پدید آمدن رأی جدید". نسخی که در وضع قوانین نوین بشری رخ می‌دهد، از ره‌گذر کشف مجهولات و یا برخورد با معضلات و تنگناهایی است که ـ در مقام عمل ـ قانون‌گذاران با آن رو به رو هستند. در هر دو صورت‌، نسخ و لغو قانون قبلی و وضع و ایجاد قانون جدید، حاکی از ضعف و جهل قانون‌گذاران‌، نسبت به قانون و واقعیّت‌های عینی و عملی است‌، ولی این امر در نسخ قوانین الهی‌، متصور نیست‌، زیرا خداوند متعال عالِم‌ِ مطلق است و در نسخ احکام او، علم خدا تغییر نمی‌کند، بلکه ـ چون احکام‌، تابع مصالح و مفاسد هستند، مصالح و مفاسدند که تغییر می‌کنند، به طوری که گاهی اقتضای حکم وجوب و استحباب و گاهی اقتضای حکم حرمت و کراهت دارند. خداوند، با در نظر گرفتن همین مصلحت‌ها و مفسده‌ها است که اراده‌اش به ایجاد یک قانون تعلق می‌گیرد، به همین جهت‌، در پاره‌ای از موارد که مصلحت یا مفسده در یک امری‌، همیشگی نبوده و محدود به زمان خاصی است‌، روشن است که اراده خدا نیز از همان ابتدای امر، به صورت موقت و محدود به آن قانون‌، تعلق می‌گیرد؛ پس نسخ احکام شرعی‌، در تمام مواردش‌، به محدودیت مصلحت یا مفسده موجود، باز می‌گردد که با پایان یافتن مصلحت و مفسده‌، پایان تعلق اراده الهی به آن کشف می‌شود. بدیهی است که خداوند از همان آغاز، زمان پایان مصلحت یا مفسده و در نتیجه پایان یافتن حکم قدیم و آغاز حکم جدید را، می‌دانسته است‌.(درسنامه علوم قرآنی‌، حسین جوان آراسته‌، ص 412، نشر دفتر تبلیغات اسلامی‌، حوزه علمیه قم‌.)

تشابه و اِحکام در قرآن در چه معانی و مفاهیمی به کار رفته است ؟ در استشهاد بر معانی ، آیات مربوطه را مرقوم دارید.

پاسخ:

دربارهء آیات قرآنی سه قول است :

1 عده ای قائلند که آیات قرآنی همه اش محکم است و هیچ آیه متشابهی در قرآن نیست . دلیلشان آیه دو ازسورهء هود است : .

2 برخی معتقدند که همهء آیات قرآن متشابهند. اینان استشهاد می کنند به آیهء 23سورهء زمر که می فرماید: .

3 گروه سوم می گویند که آیات قرآن دو گونه اند: یک دسته آیات محکمات و دستهء دیگر، متشابهات می باشند.این دسته استشهاد می کنند به آیهء هفت از آل عمران :

این کتاب آسمانی را بر تو نازل کرد. قسمتی از آن ، آیات صریح و روشن است که اساس این کتاب می باشد، وهرگونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به این دسته آیات ، برطرف می گردد و قسمتی از آن ، است آیاآیاتی که به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اوّل ، احتمالات مختلفی در آن می رود، ولی با توجه به آیات محکم ، تفسیرآن ها آشکار می گردد اما آن ها که در قلوبشان انحراف است ، به دنبال متشابهات اند، تا فتنه انگیزی کنند و مردم را گمراه سازند ، و تفسیر جنادرستی برای آن می طلبند. در حالی که تفسیر آن ها را، جز خدا و راسخان در علم ، نمی دانند. آن ها که به دنبال فهم و درک اسرار همه آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهی هستند می گویند: ما به همه آن ایمان آوردیم . همه از طرف پروردگار ما است و جز صاحبان عقل ، متذکر نمی شوند جو این حقیقت را درک نمی کنند.

با توجه به این که با ارجاع متشابهات به محکمات معنای متشابه روشن می شود، آیا هر آیه ای سر راست بر معنا دلالت نمی کند؟

پاسخ:

متشابه از ماده شبه به معنای همانندی است. از این واژه، گاه لازم معنای اصلی یعنی مشتبه شدن نیز منظور است، چنان که آیات متشابه در برابر آیات محکم به آیاتی گفته می شود که برای هر یک از آن ها معانی متعددی تصور می شود که با یکدیگر مشتبه می گردند.(1) آیات متشابه که معنا و مدلول واقعیش در ابتدای امر روشن نیست و با معانی دیگر مشتبه می شود، با ارجاع آن ها به آیات محکم قرآن معنای واقعی آن ها روشن می گردد و متشابه، محکم می شود.(2)

بنابراین آیات محکم معنایش در رجوع اوّلی روشن می شود، ولی آیه متشابه پس از ارجاع آن به آیات محکم مدلولش آشکار می گردد، مثلاًٍ در آیه "الرحمن علی العرش استوی"،(3) تصریح شده که خداوند بر کرسی قرار گرفته است. در نظر ابتدایی برای شنونده تردید حاصل می شود و برایش معنای حقیقی آن روشن نیست، لیکن وقتی به مانند آیه "لیس کمثله شیء؛ خداوند شبیه چیزی نیست"،(4) رجوع شود، معلوم می شود که استقرار خداوند بر عرش، به نحوه استقرار جسمانی که اعتقاد و تکیه بر مکان باشد نبوده، بلکه منظور تسلط و احاطه بر مُلک است. هم چنین هنگامی که آیه "الی ربّها ناظره؛ به پروردگارش نظر می کند".(5) به گوش مخاطب می خورد، منظور واقعی آیه را نمی فهمد، ولی پس از رجوع به امثال آیه "لا تدرکه الأبصار و هو یدرک الابصار" معلوم می شود که مقصود از آن نگاه کردن جسمانی نیست. بنابراین آیات متشابه سر راست بر معانی خود دلالت نمی کنند، بلکه پس از ارجاع آن ها به آیات محکم، معانی واقعی آن ها روشن می شود.

پی نوشت ها:

1. محمد تقی مصباح یزدی، قرآن شناسی، ص 60.

2. تفسیر المیزان، ج 3 (ترجمه) ص 35.

3. طه (20) آیه 5.

4. شوری (42) آیه 11.

5. قیامت (75) آیه 23.

تاویل قرآن یعنى چه؟

پاسخ:

تاویل در لغت به معنای بازگشتن از چیزی، و کلام را بر خلاف ظاهرش معنی، شرح و بیان کردن است و در اصطلاح مفسران کلامی را مثل آیات قرآن، که بیشتر تاویل‏پذیر است. چون هر آیه‏ای بطنی دارد و از آن بطن

بر وفق مراد و افکار، مذهب خاص و سلیقه خاص پیش داوری کردن و بنام

قرآن و شکل آن عرضه داشتن است. در حقیقت آیات قرآن وسیله‏ای برای

به کرسی نشاندن حرف‏ها و نظرات شخصی ما باشد و بکوشیم افکار خود را بر قرآن تحمیل کنیم. با توجه به این معنا دانشمندان تاویل را در مقابل تفسیر قرار داده‏اند و معنای تفسیر در لغت برگرفتن نقاب از چهره است. چون آیات قرآن ظاهر و باطنی دارد، همه چشم‏ها و فهم‏ها قدرت درک آن را ندارند لذا تفسیر حجاب‏ها را کنار می‏زند و نقاب از چهره بر می‏دارد و به چشم‏ها و فهم‏ها قدرت شناخت می‏بخشد. پس معنای تاویل و تفسیر روشن شد.

منبع :سایت اندیشه قم

ملاک تشخیص آیات محکمات از متشابهات چیست‌؟ معنای آیه میزان است یا درک آدمی از مفهوم آیه‌؟

پاسخ:

خداوند متعال می‌فرماید:

"او کسی است که این کتاب (آسمانی‌) را بر تو نازل کرد که قسمتی از آن‌، آیات "محکم‌" (صریح و روشن‌) است که اساس این کتاب می‌باشد؛ و قسمتی از آن‌، "متشابه‌" است‌؛ امّا آنها که در قلوبشان انحراف است‌، به دنبال متشابهاتند تا فتنه‌انگیزی کنند؛ و تفسیر(نادرستی‌) برای آن می‌طلبند؛ درحالی‌که تفسیر آنها را (کسی‌) جز خدا و راسخان در علم‌، نمی‌داند... .( آل عمران‌، 7. )

از این آیه‌، استفاده می‌شود که آیات قرآن‌کریم دو دسته‌اند: الف‌) محکمات‌؛ ب‌) متشابهات‌. "محکمات‌"؛ آیات روشنی هستند که جای هیچ‌گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست‌؛ امّا "متشابهات‌" به دلیل بالا بودن سطح مطلب یا گفتگو درباره عوالمی که از دسترس ما بیرون است‌؛ مانند علم غیب‌، جهان رستاخیز و صفات خداوند متعال و... چنان هستند که فهم معنای نهایی و اسرار و پی‌بردن به کنه حقیقت آنها، به سرمایه خاص علمی نیاز دارد، و خداوند متعال می‌فرماید: فقط خداوند و راسخان در علم اسرار این آیات را می‌دانند و برای مردم تشریح می‌کنند. راسخان در علم عبارتند از: پیامبر، امامان‌: که از همه اسرار این آیات آگاهند و علما و دانشمندان راستین ـ که به موازین‌، احکام‌، عقاید شرعی و به روش تأویل متشابهات آشنایی کافی دارند ـ و هر یک‌، به اندازه دانش خود از این آیات چیزی می‌فهمند و برای مردم تشریح می‌کنند و همین حقیقت است که مردم را برای درک اسرار قرآن به دنبال معلمان الهی و علمای دینی می‌کشاند؛ بنابراین‌، در برخورد با متشابهات‌، باید به احادیث و تفاسیر علمای راستین مراجعه کرد.( ر.ک‌: تفسیر نمونه‌، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 2، ص 442 و 443، انتشارات دارالکتب الاسلامیه ـ التمهید، آیت‌الله محمدهادی معرفت‌، ج 3، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم‌. )

درباره ملاک و تعیین متشابه از محکم نظریات گوناگونی ارایه شده است از جمله‌:

1. محکمات آیاتی هستند که دلایلی روشن و واضح دارند. امّا بازشناسی متشابهات نیاز به تأمل و تدبر دارد؛

2. محکم عبارت است از هر آیه‌ای که آگاهی به آن ـ با برهان خفی یا جلی ـ ممکن باشد؛ به خلاف متشابه ؛ مثل علم به زمان قیامت‌؛

3. آیات محکمات‌، تأویل واحدی دارند؛ در حالی که آیات متشابه وجوه متعددی از تأویل در آن‌ها محتمل است‌.( ر.ک‌: درسنامه علوم قرآنی‌، حسین جوان آراسته‌، ص 297، دفتر تبلیغات اسلامی‌. )

با توجه به تعریفی که از محکمات و متشابهات ارایه شد می‌توان گفت‌: تشابه آیات ذاتی نیست ؛ یعنی نمی‌توان دست روی یکی از آیات گذاشت و گفت این آیه صددرصد برای همه متشابه است‌. متشابه و استحکام آیات امری شأنی و نوعی است‌: به این معنا که برخی آیات به جهت محتوای بلند و کوتاهی لفظ و عبارت‌، زمینه تشابه در آن‌ها فراهم است و نوع افراد، با برخورد به این گونه موارد دچار تردید می‌گردند ولی برخی دیگر که واقف به امور معانی و الفاظ هستند دچار این تشابه نمی‌گردند. چنان‌که در پاسخ پرسشی از محکم و متشابه حضرت صادق‌می‌فرمایند: محکم چیزی می‌باشد که به آن عمل می‌شود و متشابه آن است که بر جاهلش مشتبه باشد."( بحارالانوار، علامه مجلسی‌؛، ج 66، ص 93، مؤسسه الوفأ. ) جان کلام آن که ملاک در تشخیص تشابه‌، تردید نوع انسان‌ها در برخورد با برخی از آیات است‌.( علوم قرآنی‌، آیت الله معرفت‌، ص 276، مؤسسه التمهید. )

منظور از آیات محکم و متشابه چیست ؟

پاسخ:

واژه محکم در اصل از به معنی ممنوع ساختن گرفته شده است . به همین دلیل به موجدات پایدار واستوار، محکم می گویند زیرا عوامل انحرافی را می زدایند. نیز سخنان روشن و قاطع که هر گونه احتمال را از خوددور می سازد، محکم می گویند و دانش را از این جهت حکمت می گویند که انسان را از بدی ها باز می دارد.

بنابراین مراد از آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفت گوو بحث در آن نیست .

واژهء متشابه در اصل به معنی چیزی است که قسمت های مختلف آن شبیه یکدیگرند. به همین جهت به جمله ها وکلماتی که معنی آن ها پیچیده است و گاهی احتمالات مختلف دربارهء آن داده می شود، متشابه می گویند.

بنابراین به آیاتی که معانی آن در بَدْو نظر پیچیده است و در آغاز، احتمالات متعددی در آن می رود. متشابه می گویند.(1) اصطلاح محکم و متشابه در مورد حدیث نیز استعمال شده است . حدیث محکم ، حدیثی است که در دلالتش بر مراد، به خاطر روشن بودن ، نیازی به قرینه ندارد، ولی متشابه چه در متن و چه در سند در دلالتش برمقصود، نیاز به قرینه و ممیزات رجالیه دارد.(2)

گرچه دربارهء معنای محکم و متشابه ، مفسران اقوال و احتمالات زیادی ذکر کرده اند.

فخر رازی در تفسیر کبیرش ، چهار قول ، مرحوم طبرسی در مجمع البیان ، پنج تفسیر، نویسندهء شیعه چه می گوید>،(3) ده قول و مرحوم علامه طباطبایی در المیزان ، شانزده قول و بالاخره ، البحرالمحیط حدود بیست قول در تفسیر آن ذکر کرده اند، ولی مناسبترین قول و تفسیر، همان چیزی است که ذکر شد.

این که در سورهء هود تمام آیات قرآن قلمداد شده ، به خاطر ارتباط و به هم پیوستگی آیات قرآن است .در سورهء زمر تمام آیات قرآن ، متشابه معرفی شده که به این معنا است که همهء آیات قرآن از جهت درستی و صحت وحقیت همانند یکدیگر می باشند.(4)

پـاورقی ها

1.ناصر مکارم شیرازی و همراهان ، تفسیر نمونه ، ج 2 ص 432و 433

2.زین العابدین قربانی ، علم حدیث ، ص 123

3.سراج انصاری ، شیعه چه می گوید، ص 346

4.ناصر مکارم شیرازی و همراهان ، تفسیر نمونه ، ج 2 ص 434

پاسخ:

واژه محکم در اصل از به معنی ممنوع ساختن گرفته شده است . به همین دلیل به موجدات پایدار واستوار، محکم می گویند زیرا عوامل انحرافی را می زدایند. نیز سخنان روشن و قاطع که هر گونه احتمال را از خوددور می سازد، محکم می گویند و دانش را از این جهت حکمت می گویند که انسان را از بدی ها باز می دارد.

بنابراین مراد از آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفت گوو بحث در آن نیست .

واژهء متشابه در اصل به معنی چیزی است که قسمت های مختلف آن شبیه یکدیگرند. به همین جهت به جمله ها وکلماتی که معنی آن ها پیچیده است و گاهی احتمالات مختلف دربارهء آن داده می شود، متشابه می گویند.

بنابراین به آیاتی که معانی آن در بَدْو نظر پیچیده است و در آغاز، احتمالات متعددی در آن می رود. متشابه می گویند.(1) اصطلاح محکم و متشابه در مورد حدیث نیز استعمال شده است . حدیث محکم ، حدیثی است که در دلالتش بر مراد، به خاطر روشن بودن ، نیازی به قرینه ندارد، ولی متشابه چه در متن و چه در سند در دلالتش برمقصود، نیاز به قرینه و ممیزات رجالیه دارد.(2)

گرچه دربارهء معنای محکم و متشابه ، مفسران اقوال و احتمالات زیادی ذکر کرده اند.

فخر رازی در تفسیر کبیرش ، چهار قول ، مرحوم طبرسی در مجمع البیان ، پنج تفسیر، نویسندهء شیعه چه می گوید>،(3) ده قول و مرحوم علامه طباطبایی در المیزان ، شانزده قول و بالاخره ، البحرالمحیط حدود بیست قول در تفسیر آن ذکر کرده اند، ولی مناسبترین قول و تفسیر، همان چیزی است که ذکر شد.

این که در سورهء هود تمام آیات قرآن قلمداد شده ، به خاطر ارتباط و به هم پیوستگی آیات قرآن است .در سورهء زمر تمام آیات قرآن ، متشابه معرفی شده که به این معنا است که همهء آیات قرآن از جهت درستی و صحت وحقیت همانند یکدیگر می باشند.(4)

پـاورقی ها

1.ناصر مکارم شیرازی و همراهان ، تفسیر نمونه ، ج 2 ص 432و 433

2.زین العابدین قربانی ، علم حدیث ، ص 123

3.سراج انصاری ، شیعه چه می گوید، ص 346

4.ناصر مکارم شیرازی و همراهان ، تفسیر نمونه ، ج 2 ص 434