چرا آیة "الیَوم‌َ اَکمَلت‌ُ لَکُم دینَکُم و اَتمَمت‌ُ عَلَیکُم نِعمَتی‌..." پس از حکم حُرمت گوشت مردار و خون و... آمده است‌؟

پاسخ:

1. آیة 3 سورة مائده‌، دارای دو بخش مستقل است که هیچ کدام با دیگری ارتباط ندارند; بخش نخست به حرمت گوشت مردار و سایر گوشت‌های حرام و جواز خوردن آن در موارد اضطراری مربوط است و بخش دوم‌، به یأس و ناامیدی کُفّار، به علّت کامل شدن دین اسلام و جاوید ماندن آن تا روز قیامت‌; دلیل بر استقلال این دو بخش چند چیز است‌:

1. حذف جملة "الیوم یأس الذین کفروا..." به بعد، هیچ‌گونه ضرری به معنای آیه نمی‌زند و آیه بدون این عبارت‌، کامل است‌.

2. مأیوس شدن کُفّار از دین‌، به خوردن گوشت مردار یا نخوردن آن هیچ ارتباطی ندارد. قانون تحریم گوشت مردار و خون و... در چندین سوره از سوره‌هایی که در مکّه نازل شده آمده است‌، مانند: سورة انعام‌، بقره‌، نحل‌.

3. بیش‌تر روایاتی که دربارة سبب نزول آیه وارد شده‌، تنها به این دو آیه "الیوم یئس الذین کفروا" و "الیَوم‌َ اَکمَلت‌ُ لَکُم دینَکُم‌" اشاره کرده‌اند و به اصل آیه‌، یعنی حرمت گوشت مردار متعرض نشده‌اند، و این تأیید محکمی است بر این که جملة "الیوم یئس الخ‌" به طور مستقل و جدای از ابتدا و انتهای آیه نازل شده است‌.(تفسیر المیزان‌، علاّمه طباطبائی‌;، ج 5، ص 167، نشر مؤسسة اعلمی‌.) امّا چرا آیة مربوط به اکمال دین که پس از نصب حضرت علی‌به جانشینی پیامبر نازل گردید، پس از آیة حرمت گوشت‌های حرام واقع شده است‌.

ممکن است جدا نمودن آیات و قرار دادن آیه "الیوم  اکملت" در لابه‌لای احکام برای محافظت از تحریف و حذف بوده باشد، زیرا بسیار می‌شود که برای محفوظ ماندن یک شی‌ء نفیس‌، آن را با مطالب ساده‌ای می‌آمیزند تا کم‌تر جلب توجه کند. حوادث آخرین ساعات عمر پیامبر6، شاهد گویایی است بر این که برخی افراد، حساسیت خاصّی‌، در مسئلة خلافت و جانشینی پیامبر9 داشتند و برای انکار آن‌، حدّ و مرزی قائل نبودند، پس ممکن بود این چند آیه را از قرآن حذف کنند و بگویند سایر آیات قرآن برای ما کافی است‌، چنان‌که احادیث پیامبر را جمع‌آوری کرده و سوزاندند و گفتند همین قرآن برای ما کافی است‌.(برای آگاهی بیشتر در مورد سوزاندن احادیث پیامبر به وسیله خلفا و نیز حوادثی که در اواخر عمر پیامبر اتفاق افتاد ر.ک‌: اجتهاد در مقابل نص‌، سیدعبدالحسین شرف‌الدین‌، ص 167ـ181، نشر کتابخانه بزرگ اسلامی‌.)

از این گذشته اسناد مربوط به نزول این آیات درباره "غدیر" و مسئلة جانشینی پیامبر9، تنها در کتب شیعه نقل نشده است‌، بلکه در بسیاری از کتب اهل‌تسنن نیز آمده است‌.(ر.ک‌: تاریخ قرآن‌، آیة‌الله معرفت‌، ص 84، انتشارات سمت / تفسیر نمونه‌، ج 6، ص 270، دارالکتب الاسلامیة‌.)

برخی از علمأ که معتقدند "قرآن مخلوق خدا نیست‌"، منظورشان چیست‌؟

پاسخ:

باید بدانیم که این مطلب در واقع به "حدوث و قدم قرآن‌" به معنای حادث بودن یا قدیمی بودن قرآن کریم برمی‌گردد و از دوران بنی‌عباس مطرح بوده است‌. عده‌ای از علمأ اهل‌سنت که از فرقه "اشاعره‌" بوده‌اند به قدم قرآن و غیر مخلوق بودن آن نظر داده‌اند به این معنا که "کلام‌" بر دو گونه است‌: یک قسم کلام لفظی است همانند کلام ما انسان‌ها که یک سلسلة حروف و اصوات است که مفید مراد و مقصود باشد، قسم دیگر "کلام نفسی‌" است‌، که این نوع کلام خداوند قائم به ذات اقدس خداوند است نه قائم به حرف و یا صوت و یا ترتیب و یا لغتی‌، و این کلام نفسی که یکی از صفات ذاتیه خداوند است و به ذات او برمی‌گردد، قدیم است به قدمت خود خداوند متعال و چون قدیم است مخلوق نمی‌تواند باشد.(البیان فی تفسیر القرآن‌، آیت الله خویی‌؛، ص 405، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات ، الالهیات‌، آیت الله سبحانی‌، ص 189ـ220، المرکز العالمی لدراسات الاسلامیة‌.)

نکته قابل ذکر این که‌، تمامی فرق اسلامی غیر از فرقه اشاعره و به خصوص ما شیعیان به پیروی از اهل‌بیت‌: قائل به حدوث قرآن می‌باشیم‌، البته اگر منظور از "کلام الله" محتوا و مضمون آن باشد، به طور قطع قدیم است به این معنا که در علم خداوند بوده و علم واسع پروردگار همیشه به آن احاطه داشته است و اگر منظور این الفاظ و این کلمات و به عبارتی همان وحی‌ای باشدکه بر پیامبر اکرم‌(ص) نازل شده است‌، آن هم بدون شک حادث است‌، یعنی پیش از آن‌که بر زبان پیامبر جاری شود وجود خارجی نداشته است‌.( ر.ک‌: تفسیر نمونه‌، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 13، ص 357، دارالکتب الاسلامیة ، علوم القرآن عند المفسرین‌، مرکز فرهنگ و معارف قرآن‌، ج 1، ص 127ـ156، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلی‌؛ ص 289، مؤسسة النشر الاسلامی‌. )

و در پایان این نکته نیز قابل توجه است که ائمه‌: شیعیان را از این گونه بحث‌ها پرهیز می‌فرمودند، طی نامه‌ای که امام هادی‌(ع) به یکی از شیعیان خود در بغداد می‌نویسد، می‌فرماید: ...به نظر، جدال در این بحث از بدعت‌های حکومت‌های ستمگر است‌، که در شیوع این بدعت هم پرسشگر از موضوعی می‌پرسد که سودی برای او ندارد و پاسخگو سخنی می‌گوید که به او مربوط نیست‌. خالق فقط خداوند است و جز او همه مخلوقند و قرآن کلام خداست‌. مبادا از پیش خود نامی برای قرآن برگزینی که در آن صورت از گمراهان خواهی بود.(بحارالانوار، علامه مجلسی‌؛، ج 92، ص 118، مؤسسة الوفأ.)

آیا به تمام نکات علمی روز در قرآن اشاره شده است؟

پاسخ:

ابتدا باید هدف از نزول قرآن را دانسته، سپس به پاسخ بپردازیم.

قرآن، کتاب انسان سازی است که هدف آن راهنمایی بشر به راه راست و هدایت وی در مسیر تکامل می‏باشد. قرآن راه خیر و شر را به بشر می‏نماید و طریقه وصول به آن را روشن می‏گرداند تا بشر با به کار بستن این برنامه زندگانی به خدا تقرب جوید و به سعادت و کمال نائل شود.

قرآن کتابی است که حتی در زمینه مسائل شرعی به ذکر کلیات بسنده نموده است؛ به طور مثال فقط حکم وجوب نماز و روزه بیان شده و کیفیت آن در روایات آمده است.

این کتاب آسمانی، کتاب فیزیک، گیاه‏شناسی، زیست‏شناسی و یا روانشناسی نیست اما در عین حال سعادت و کمال انسان‏ها هماهنگ با حقایق جهان هستی است و برنامه‏ای که برای خوشبختی از طرف خداوند ترسیم شده، بی ارتباط با حقایق عالم هستی نبوده، بلکه جزئی از آن است ؛ بنابراین لازمه برنامه الهی که در قرآن آمده، آن است که انسان حقیقت عالم را بشناسد. در قرآن، این حقایق بیان می‏شود تا انسان به عظمت خدا و علم و قدرت بیکران الهی دست یابد. این مسئله در راستای دست یابی انسان به سعادت و کمال است، به همین جهت از آنها تعبیر به نشانه‏های الهی می‏شود که انسان با درک آنها پی به حقیقتی که در پس این آیات و نشانه‏ها قرار دارد نائل شود؛ بنابراین، اهداف را در آیاتی که مربوط به عالم هستی و جهان طبیعت است می‏توان جستجو نمود:

1 - پی بردن به عظمت و قدرت الهی‏

2 - شکر گزاری نعمت‏های الهی

3 - انسان با دیدن این عظمت‏ها و توجه به آن، معرفت فطری پیدا کرده و شناختش شکوفا شده و با ایمانی راسخ‏تر فرامین الهی را به جا می‏آورد.

بنابراین قرآن یک کتاب تربیت و انسان ساز است که برای تکامل فرد و جامعه در هر جنبه‏های معنوی و مادی نازل شده است. قرآن یک دائرةالمعارف بزرگ نیست که تمام جزئیات علوم ریاضی، جغرافیا، شیمی، فیزیک، گیاه‏شناسی و مانند آن در آن آمده باشد، هر چند در برخی مواقع به (تناسب بحث‏های توحیدی و تربیتی) پرده از روی قسمت‏های حساس از دانش‏ها برداشته است، ولی آن چه قرآن به خاطر آن نازل شده و هدف اصلی و نهایی قرآن را تشکیل می‏دهد، انسان سازی است که در این زمینه چیزی را فرو گذار نکرده است.

پس نباید ضرورتاً در جستجوی تمام قوانین و تئوری‏های فیزیک و شیمی و زیست‏شناسی و در قرآن بود، یا درصدد تطبیق نظریه‏ها و تئوری‏های جدید با آیات بود.

در قرآن بخشی از حقایق علمی در مورد عالم طبیعت به صورت کلی و مطلق، بی آنکه صراحت در یک قانون یا نظریه علمی داشته باشد، بیان شده است؛ یعنی در بخشی که خداوند در مورد عالم طبیعت و جهان هستی سخن می‏گوید، نباید در جستجوی تطبیق با برخی از نظریه‏های علمی بود، زیرا چه بسا این قوانین و نظریه‏ها پس از گذشت مدت زمانی، بطلان آنها اثبات شود، نتیجه آن خواهد بود آیه‏ای را که با تئوری علمی تطبیق داده‏ایم باطل شود، مگر آنکه قانون مسلّم علمی باشد، مانند کروی بودن زمین و حرکت آن که برخی آیات با این قوانین تطبیق می‏کند.

جهت آگاهی بیشتر به کتاب معارف قرآن، آیت الله مصباح یزدی مراجعه فرمایید.

آیه منسوخ چگونه می‌تواند به عنوان جزئی از قرآن وسیلة هدایت قرار گیرد و در زندگی بشر به کار برده شود؟

پاسخ:

بیشتر مفسران قائل به نسخ در قرآن می‌باشند؛ امّا در نوع نسخ (نسخ تلاوت نه حکم‌؛ نسخ تلاوت نه حکم‌، نسخ حکم نه تلاوت‌) اختلاف نظر دارند. علمای شیعه‌، فقط نسخ حکم را پذیرفته‌اند؛ ولی نسخ تلاوت را قبول ندارند در تعداد آیات منسوخ نیز اختلاف است بیشتر آنها حداکثر فقط هشت مورد را که بر نسخشان دلیل قطعی و اجماع وجود دارد پذیرفته‌اند. آیاتی که نسخ شدند عبارتند از: 1. آیه نجوا؛ (مجادله‌، 12) 2. عدد مقاتلین‌؛ (انفال‌، 65) 3. آیه امتاع‌؛ (بقره‌، 240) 4. آیه جزای فحشا؛ (نسأ، 15) 5. آیه توارث به ایمان‌؛ (انفال‌، 72) 6. آیات صفح و عفو؛ (جاثیه‌، 14) 7. آیات معاهده‌؛ (نسأ، 89) 8. آیات تدریجی بودن تشریع قتال‌.(. التمهید، آیة‌الله معرفت‌، ج 2، فصل ناسخ و منسوخ‌، انتشارات جامعه مدرسین‌.)

آیات قرآن کریم تنها برای یک هدف نازل نشده است‌، که با رسیدن به همان یک هدف‌، آیه حذف شده و دیگر از بین برود، بلکه آیات قرآن کریم برای اهداف متنوع و متعددی نازل شده است که یکی از آن اهداف حکم تشریعی آیات است‌، که گاهی حکم تشریعی آیه‌ای طبق مصلحت الهی نسخ می‌شود و روشن است که با نسخ شدن یک هدف (حکم تشریعی‌) اهداف دیگر از بین نمی‌رود. زیرا اهمیت قرآن‌، تنها در جنبة تشریعات آن نیست بلکه جنبه‌های دیگر قرآن چون‌: اعجاز بیانی و... نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید همیشه ثابت و استوار باقی بماند.

افزون بر این‌، نفس وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن‌، سیر تدریجی و مراحل تشریع احکام را نشان می‌دهد و این خود یک ارزش تاریخی ـ دینی دارد و مراحل تکامل شریعت را می‌رساند.(برگرفته‌: علوم قرآنی‌، آیت‌الله معرفت‌، ص 269، مؤسسة انتشاراتی التمهید.)

گفتنی است مباحث گسترده و مفیدی درباره نسخ بیان شده است‌. در صورت تمایل می‌توانید به کتابی که ذیلاً آمده است مراجعه کنید.(همان‌، ص 248ـ268.)

از آن جا که در قرآن است و ما به آیات ناسخ عمل می کنیم ، آیا درست است بگوئیم آیات منسوخ کهنه شده و فایده ای ندارد؟

پاسخ:

نسخ به معنای ازاله و ابطال و عوض کردن حکم و جانشین کردن حکمی به جای حکم دیگری است . در واقع زمان مصلحت حکم منسوخ به سر میآید و مدتش تمام می شود و حکم دیگری جای آن رامی گیرد. به عقیدهء بعضی از محققان در قرآن مجید آیهء منسوخی یافت نمی شود. مرحوم آیت الله خویی (ره ) درتفسیر 36مورد از آیات را نقل و نسخ را در همهء موارد ردّ و فقط یک مورد را قبول می کند و آن آیهء 13ورهء مجاده است که آیهء 12را ـ که معروف به آیهء نجوی است ـ نسخ می کند، ولی در کتاب 138مورد نسخ را ذکر می کند!

اگر نسخ را قبول کنیم ، به معنای نسخ حکم است ، نه نسخ قرائت و خواندن ؛ بنابراین آیات منسوخ ، ازفصاحت و بلاغت و اعجاز برخوردار است و جزء قرآن محسوب می شود.(1) و خواندن آن ثواب دارد و بدون وضو نمی توان بر آن دست گذاشت .

پـاورقی

1.قاموس قرآن ، ج 7 ص 55

در باب بداء و نسخ توضیحاتی بفرمایید؟

پاسخ:

در خصوص سؤالی که فرمودید، ابتدا در مورد قسمت اول سؤال بایدعرض کنیم که "بدا" در لغت به معنای "آشکار شدن" آمده، همانطور که قرآن مجید دربارة ظالمان و ستمگران می فرماید : "وبدالهم سیئات ما عملوا" (سوره زمر،آیه41) یعنی در روز رستاخیز بدیهای اعمال و رفتار آنان آشکار می گردد، و نتیجة کردار سوء خود را می بینند.

مثلاً ما مقدمات یک کاری را از تمام نظر مهیّا می کنیم، ولی پیش آمدهای غیرمنتظره ای وضع آن را به هم می زند، و آن کار انجام نمی شود. در اینجا گفته می شود که خدا نخواست چنین مطلبی انجام شود. و در اینجا می توان کلمه "بدا" را به کار برد، و گفت که از خداوند آشکار شد که نمی خواهد این کار انجام شود. بنابراین مقصود این نیست که برای خدا آشکار شد، تا مستلزم جهل به تقدیر دوم باشد، بلکه مقصود این است که از خدا برای ما آشکار گشت. طبق آیات قرآن و روایات، ما معتقد به "بدا" هستیم. به طور خلاصه می توان گفت : وقوع حوادث غیر مترقّبه و بر خلاف شرایط، در نظر ما"بدا" است. یعنی چیزی که پنهان بود، برای ما آشکار گشت. ولی برای خدا "ابدا" یعنی اظهار، و چیزی را که مخفی کرده بود، آشکار می‌سازد. و اینکه دربارة خدا گاهی به جای "ابدا" لفظ "بدا" به کار می رود، روی یک نوع مقایسه است. (1)

مقصود از "بدا" در اصطلاح این است که در برنامة قضاو قدر الهی، تجدید نظر رخ دهد. مقصود این است که در حوادث تاریخ بشر، خدا برای پس و پیش رفتن تاریخ بشر، صورت قطعی معین نکرده است. یعنی : ای انسان! تو خودت مجری  قضا و قدر الهی هستی. این تو هستی که تاریخ را می توانی جلو ببری، عقب ببری، نگهداری و ... هیچ جبری، نه از ناحیه طبیعت، نه از نظر ابزارهای زندگی، و نه از نظر مشیّت الهی، بر تاریخ حکومت نمی کند.(2)

برای توضیح بیشتر می توانید به کتب کلامی و اعتقادی رجوع بفرمایید.

در مورد قسمت دوم سؤال شما، اگر منظورتان "نسخ در قرآن" است. باید گفت که  "بله" ما چنین چیزی در قرآن داریم، که خدای متعال در "سوره بقره، آیه106" می فرماید : "هر حکمی را که نسخ کنیم،(یعنی هر قانونی را که برداریم و یا آن را به فراموشی بسپاریم)، بهتر از آن، یا مانند همان را می آوریم." (3)

اما اگر منظورتان از "نسخ" ، "تناسخ" است، عرض می کنیم که "تناسخ" عبارتست از تعلّق ارواح بعد از ابدان عنصریّه، به ابدان و اجساد دیگر، در همین نشأة عالم محسوس، که دوران داشته باشد در اجسام عنصریه دنیویه؛ و قائلین به تناسخ به 4 طایفه اند، که تمام آنها مخالف با ضروری دین اسلام (بلکه با جمیع شرایع و ملل عالم) هستند؛ که می توانید برای توضیح بیشتر این مطلب، به کتب کلامی و اعتقادی مراجعه بفرمایید.(4)

منابع و مآخذ:

1.پرسشها و پاسخهای مذهبی، آیت اللهناصر مکارم شیرازی و‌ آیت الله سبحانی "حفظهم الله"، ج1، 71

2.تکامل اجتماعی انسان، مرتضی مطهری، ص16؛ رجوع کنید به : تفسیر نمونه، ج10،ص245 و ج1، ص390

3.در محضر علامه طباطبایی" رحمه الله علیه "، محمد حسین رخ شاد، ص152

4. 82 پرسش و پاسخ، آیت اللهسید عبدالحسین دستغیب"رحمه الله علیه"، ص112

آیا "لا مبدّل لکلمات ربّک" هرگونه نسخ، تخصیص و تبدیل آیات را به وسیله روایات حتی روایات قطعی نفی نمی‏کند؟

پاسخ:

برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید معنای آیه شریفه را بیان نماییم، بعد به سؤال بپردازیم. خدا می‏فرماید: "واتلُ ما اوحی الیک من کتاب ربک لا مُبدّل لکلماته و لن تجد من دونه ملتحدا؛(1) آنچه از کتاب پرودگارت وحی شده تلاوت کن. هیچ چیز سخنان او را دگرگون نمی‏سازد، و ملجأ و پناهگاهی جز او نمی‏یابی". طبق این آیه هیچ کس نمی‏تواند آیات الهی و احکام آسمانی را تغییر دهد و مطابق با معنای "انا نحن نزلنا الذکر و انا لحافظون" می‏باشد که دلالت دارد خدا با قدرت لا یزال خویش از کتاب آسمانی (قرآن) حراست می‏کند و هیچ حادثه و عاملی نمی‏تواند قرآن را تغییر دهد. تغییر پذیری خاصیت دانسته‏ها و فهم ناقص بشری است که روز به روز مسیر تکامل را می‏پیماید، ولی گذر زمان و حوادث نمی‏توانند آیات الهی را تغییر دهند. آیا خدا که وحی نازل نموده است نیز نمی‏تواند برخی از احکام خویش را تغییر دهد، البته طبق مصلحت و علتی که خود آگاهی دارد؟ مسلّماً جواب مثبت است. خداوند می‏تواند حکمی را که قبلاً بوده، تغییر دهد.

بعد از بیان این مطلب به سؤال می‏پردازیم که سه مسئله طرح شده است: نسخ، تخصیص و تبدیل.

در مورد تخصیص هیچ گونه شکی نیست که امری ممکن بلکه واقع شده است. آیات عام توسط آیات دیگر قرآن و یإ؛ ح‏ح توسط روایات قطعی تخصیص خورده است. مثالی واضح این که قرآن روزه را بر مسلمانان واجب نموده است و کلام حق ظهور در اطلاق دارد، ولی در مواردی یقین به تخصیص داریم، به طور مثال مسافر یا کسی که روزه برایش باعث دشواری شدید است. پس تخصیص یقیناً واقع شده است و سرّش این است که تخصیص، تبدیل کلام الهی نمی‏باشد. با آمدن مخصصّ می‏فهمیم که ظاهر کلام (مطلق) مراد خداوند نمی‏باشد و خاص منظور مولا می‏باشد، پس هیچ گونه تبدیلی در کلام الهی صورت نگرفته است.

نسخ: در مورد نسخ تبدیل سخن بسیار است. نسخ برداشته شدن حکمی از احکام ثابت دینی در اثر سپری شدن وقت و مدت آن را گویند.(2) اصل امکان نسخ امری معقول و صحیح به نظر می‏رسد و کسی امکان آن را نفی ننموده است. به طور مثال احکامی که در شرایع سابق بوده، توسط دین اسلام نسخ شده است. آیا احکامی که در قرآن وارد شده، به وسیله آیات و یا روایات نسخ شده است؟ سه قسم نسخ وجود دارد:

1 - نسخ در تلاوت، نه در حکم:

آیاتی هست که در قرآن نیست، ولی حکم آن میان مسلمانان جاری است. این قسم یقیناً باطل است.

2 - نسخ در تلاوت و حکم:

هم تلاوت ساقط شده و دیگر در قرآن نیست و هم حکمش نسخ شده است. این گونه نیز باطل است.

3 - نسخ در حکم، نه تلاوت:

بدین معنا که هنوز تلاوت می‏شود، ولی حکم آن ساقط شده است. اکثر دانشمندان و مفسران این نوع نسخ را پذیرفته‏اند. فقط بحث است که آیا در قرآن واقع شده؟ در این قسمت سه فرض وجود دارد، که یک قسم آن در سؤال شما مطرح شده است:

نسخ حکم قرآن، توسط سنت قطعی و حدیث متواتر یا به وسیله اجماع قطعی که کاشف از رأی معصوم باشد. این نوع از نسخ هیچ اشکالی ندارد و اگر موردی با این کیفیت واقع شود، صحیح است، ولی اگر خبری واحد یا اجماعی غیر محصل واقع شود، مورد پذیرش نیست و هیچ گونه منافاتی با آیه 27 سوره کهف ندارد، چرا که گفتیم خدا می‏تواند احکامی را که به دلائلی زمان آنها به سر آمده، نسخ نماید.

حکم پیامبر با توجه به آیاتی که لزوم پیروی و متابعت از پیامبر را به طور کلی ثابت دانسته، حکم خدا است.

بنابراین اگر خبری به نحو متواتر و قطعی از پیامبر صادر شد و یقین آور باشد، حکم قرآن را می‏تواند نسخ کند. از جمله این آیات، آیه ذیل می‏باشد. "ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله ان الله شدید العقاب؛ آنچه را رسول خدا برای شما آورده است، بگیرید و اجرا کنید و آنچه را نهی کرده، از آن خودداری کنید و تقوای الهی پیشه کنید که خداوند شدید العقاب است".(3) این آیه از ادله حجیت سنت پیامبر می‏باشد و دلالت بر وجوب فرمان برداری از اوامر و نواهی رسول خدا(ص) می‏کند.

خدا صریحاً می‏فرماید که از آنچه رسول خدا برای شما آورده باید پیروی کنید. آنچه پیامبر برای مردم بیان می‏کند، فقط آیات نیست، بلکه شامل سنت نیز می‏شود و در هر حال، پیامبر فقط پیام الهی را به مردم می‏رساند، خواه به صورت وحی باشد یا سخن خود پیامبر. حال سنت قطعی که واجب العمل می‏باشد، قابلیت نسخ (کتاب) را دارد.

همچنین آیه شریفه "اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم" (4) در این آیه خدا اطاعت رسول(ص) و ائمه را بعد از امر به اطاعت خویش، واجب گردانیده است. اطاعت از رسول امری است مطلق که شامل تمامی زمینه می‏شود و یکی از موارد حجیت قول پیامبر است.

در مورد حجیت سخن پیامبر و امام معصوم(ع) ادله دیگری نیز وجود دارد که می‏توانید با رجوع به کتب اصولی و حدیثی از آنها آگاهی یابید.

البته در علوم قرآنی برای ناسخ و منسوخ شروطی ذکر نموده‏اند که می‏توانید با مراجعه به التمهید آیة الله معرفت و البیان آیة الله خوئی از آن اطلاع حاصل نمایید.

اما در مورد مطالب مطرح شده در مجله بیّنات که ارسال نموده‏اید، باید عرض شود موارد نقد و نظر در این سخنان خیلی بیشتر از آن است که در حوصله این مقال بگنجد. مطالب مطرح شده نقد زیادی را می‏طلبد. بعضی مطالب ارائه شده مورد قبول بسیاری از فقهای شیعه نمی‏باشد و یا این که با شرایط و ضوابطی خاص، مورد نظر فقها و مفسران نامدار شیعه است، از جمله مطالبی که در مورد حجیت و یا عدم حجیت خبر واحد بیان نموده‏اند که می‏توانید با مراجعه به کتب اصولی و یا سؤال از روحانیونی که این مباحث را فرا گرفته‏اند، از آنها آگاهی یابند، البته این سخن بدان معنا نیست که تمامی سخنان ایشان ناصحیح است و یا این که قائل و معتقد ندارد، بلکه بدین معنا است که در فضای نقد علمی، باید سخنان با استدلال و ذکر دلائل کامل ذکر شود. بعد اندیشمندان آن را بررسی نمایند. ایشان در بعضی موارد یا اصلاً دلیلی ذکر نکرده‏اند و صرفاً ادعا را مطرح کرده یا اینکه نگاهی جامع نگر به موضوع نداشته‏اند.

پی‏نوشت‏ها:

1 - کهف (18) 36.

2 - آیت الله خوئی، البیان، بحث نسخ در نگارش این مبحث از تحقیق این کتاب استفاده وافر برده‏ایم و مطالعه این کتاب را سفارش می‏نماییم.

3 - حشر (59) آیه 7.

4 - تغابن(64) آیه 12.

در آیات قرآن کریم‌، مشاهده می‌شود، سر فصل بسیاریاز سوره‌ها و جریان‌های مطرح شده وقایع تاریخی و اتفاقاتی است که در زمان پیامبر رخ دادهاست‌. در این جا این پرسش مطرح است که آیا متن قرآن‌، عرضی است و اگر مثلاً اتفاق دیگری می‌افتاد، متن آیه‌ها، چیز دیگری می‌بود؟

پاسخ:

برخی ادعا کرده‌اند، بعضی از آیات قرآن کریم که بر حسب رویدادهای تاریخی نازل شدند و حتی زبان قرآن عرضی می‌باشند. مراد از عرضی به عقیده این‌ها این است که آیات می‌توانستند به گونه‌ای دیگر باشند، بر خلاف ذات‌ها، عرضی‌ها، اصالت دوره‌ای و محلی دارند، نه اصالت جهانی و تاریخی‌، گرچه عملاً هیچ گاه ذات از عرضی‌ها جدا نیست‌؛ ولی تفکیک نظری آن‌ها، قطعی است‌.

این نظریه با توجه به جاودانه بودن قرآن و خاتمیت پیامبر اکرم‌، مردود است‌. پیش از پاسخ به این نظریه مقدمه‌ای در مورد خاتمیت‌ِ پیامبر اکرم شایان توجه است‌.

ظهور دین اسلام با علائم جاودانگی آن و پایان یافتن دفتر نبوت توأم بوده است‌. مسلمانان همواره ختم نبوت را امری واقع شده تلقّی کرده‌اند، قرآن نیز آیین اسلام را کامل‌ترین دین الهی و خاتم ادیان الهی دانسته و پیامبر اسلام را خاتم انبیأ معرفی نموده و کتاب او را جامع‌ترین و کامل‌ترین و جاودانه می‌داند.(ر.ک‌: مجموعة آثار (ختم نبوت‌)، شهید مطهری‌، ص 153 ـ 168، انتشارات صدرا ـ خاتمیت‌، شهید مطهری‌، ص 12 ـ 26، انتشارات صدرا.) از جمله آیاتی که بر مطلب فوق دلالت می‌کنند عبارتند از: 1 ـ "وَ تَمَّت کَلِمَت‌ُ رَبِّکَ صِدقاً وَ عَدلاً لا مُبدل لِکَلِمَتِه‌ِ وَ هُوَ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌" (115/انعام‌) یعنی و سخن پروردگارت به راستی و داد، سرانجام گرفته است‌؛ و هیچ تغییر دهنده‌ای برای کلمات او نیست‌، و او شنوای داناست‌. 2 ـ آیة اکمال‌: "الیَوم‌ُ أَکمَلت‌ُ لَکُم دِینَکُم وَ اَتمَمت‌ُ عَلَیکُم نِعمَتِی وَ رَضِیت‌ُ لَکُم‌ُ الإسلَم دیناً..." (3/مائده‌). محصل معنی آیه این است‌: امروز (روزی که کفار از دین شما مأیوس شدند) مجموع معارف دینی که بر شما نازل کرده بودم را کامل نمودم و نعمتم را (یعنی نعمت ولایت‌) که عبارت است از اداره و تدبیر الهی امور دینی بر شما تمام کردم‌؛ زیرا این تدبیر تا قبل از امروز با ولایت خدا و رسول صورت می‌گرفت و روشن است که ولایت خدا و رسول تا روزی می‌تواند ادامه داشته باشد که رسول در قید حیات باشد و وحی خدا همچنان بر وی نازل شود؛ اما برای دوره بعد از انقطاع وحی دیگر رسولی میان مردم نیست تا از دین خدا حمایت کند، بر خداست که برای ادامه تدبیر کسی را نصب کند (و او همان ولی امر بعد از رسول است که اداره کننده امور دین و سرپرست مردم می‌باشد).(ر.ک‌: المیزان‌، علامه طباطبایی‌، ج 5، ص 185، مؤسسه اعلمی للمطبوعات‌) در این زمینه آیات بسیارند که جهت اختصار به ذکر آدرس آنها اکتفا می‌کنیم (40/احزاب‌، 143/بقره‌، 68/آل‌عمران‌، 48/مائده‌، 13/شوری و...)

با توجه به آن چه گذشت معلوم می‌شود:

اوّلاً: عربی بودن زبان اسلام و به کارگیری واژگان قرآن‌، ذاتی دین اسلام است‌؛ یعنی منطقه‌ای و تاریخی نیست‌، قرآن جهت تأمین هدف خود نمی‌توانست به زبان دیگری نازل شود؛ زیرا قرآن نه تنها به عنوان وسیله و ابزار فهم پیامبر الهی‌، بلکه به عنوان معجزه‌ای جهت پذیرش پیام الهی نازل شده است‌. اگر قرآن‌، تنها نقش انتقال پیام را به عهده داشت می‌توانست با زبان دیگری هم بیان گردد؛ ولی معجزه بودن آن تنها در قالب زبان عربی میسّر است‌.

ثانیاً: شارع مقدس به اقتضای حکمت و هدایت‌گری‌اش‌، باید حقایق دینی را به دین داران منتقل نماید. البته در این انتقال‌، از ویژگی‌ها و عناصر حیات بشری مانند حوادث روزگار و پرسش‌های پرسش‌گران استفاده کرده است‌. تا دین در متن زندگی دنیوی آن‌ها تجربه گردد. حال اگر پرسش گری‌، سؤال خود را در باب جهاد، امر به معروف و نهی از منکر روح و... را نمی‌پرسید یا حوادثی روی نمی‌داد، خداوند حکیم می‌بایست‌! از طریق دیگر، این آموزش و ابلاغ را انجام می‌دادند. بنابر این محتوا و ذات حتی در صورت تغییر اوضاع و حوادث تاریخی یکی بیش نبود.

ثالثاً: حوادث و وسایط دوران نزول قرآن‌، گرچه می‌توانست به گونه دیگری ظهور یابد؛ ولی هم چنان که گفته آمد می‌بایست در یک بستر تاریخی به خاطر برآوردن هدف خداوند از آفرینش انسان نازل می‌شد. بهترین بستر و فضای مناسب همان موقع نزول قرآن است‌. فهمیدن این بسترها و حوادث تاریخی هر چند در فهم آیه نقش مؤثری دارند؛ ولی آیات را به زمان خاصی تخصیص نمی‌زند؛ بلکه محتوا و پیام آیات جهانی و فرا تاریخی است نه منطقه‌ای‌. بنابر این نمی‌توان بر اساس تعریفی که نظریه پردازان عرضی بودن متن قرآن‌، ارایه دادند. این آیات را عرضی دانست‌.

رابعاً: تصور عرضی بودن متن آیات‌، پی‌آمدهای متعددی از جمله عرضی بودن خود قرآن‌، عرضی بودن دین اسلام و... در پی دارد که این عده از پذیرفتن این پیامدها در حال حاضر طفره می‌روند.(ر. ک‌: نشریه صباح‌، (ویژه نامه گستره دین‌) ص 38.)

در آغاز هزاره سوم میلاد و در آستانه قرن 21 و با وجود اکتشافات بشر درآسمانها و علوم فضایی سوال این است چگونه قرآن منبع و مرجعی است برای تحقیقات اختر فیزیکی؟ با اینکه نیک می دانیم قرآن سرچشمه خیلی علوم است. موضوع تحقیقی طولانی مدت بنده قرآن و نجوم است و در این خصوص مرا راهنمایی کنید؟

پاسخ:

عده ای بر این باورند که قرآن کریم یک کتاب آسمانی است، پس همه نیازهای بشر را، اعم از مسائل نظامی، سیاسی، علمی، اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی، در خود دارد و به آیاتی مانند آیه 89 سوره نمل تمسک می جویند: "و نزلنا علیک الکتاب تِبیاناً لِکلِ شیء..." ای رسول! ما قرآن را بر تو نازل کردیم که بیان کننده همه چیز است.(1)

  اکنون این سؤال پیش می آید: اگر قرآن بیان کننده همه چیز است، چرا مسائلی از قبیل ریاضی، فیزیک و شیمی در آن نیست؟

  ج ـ قرآن کریم کتاب جامعی است که تمام نیازمندی های مادی، معنوی، اخلاقی و تربیتی مردم و جامعه در آن به زیباترین شکل بیان شده، و هیچ چیز از این جهت در آن فرو گذاشته نشده است.

  امام صادق (ع) فرمود: "ان الله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شیء، حتی والله ما ترک شیئاً تحتاج الیه العباد..." خداوند بزرگ در قرآن هر چیزی را بیان کرده است؛ به خدا سوگند! هر چه را که مورد نیاز مردم بوده کم نگذارده است.(2)

  اما این به آن معنا نیست که قرآن کریم دائرة المعارفی است که تمام جزئیات علوم ریاضی، فیزیک، شیمی و پزشکی را در خود دارد. زیرا آنچه بشریت از آغاز زندگی تا ظهور اسلام و از آن زمان تا به امروز با آن روبرو بوده و به خاطر آن روز خوشی نداشته، نبودن الگوی حکومت عدل، و حاکم نبودن انسان های عادل، نبودن اخلاق و تربیت صحیح و روشن نبودن مسائل سیاسی به معنای واقعی آن، در جامعه بوده است که قرآن کریم روی این اصول کلی زندگی بشر انگشت گذاشته و آنها را به طور شفاف و زیبا بیان کرده است و جامعه بشری در سایه رعایت این اصول کلی جامعه ای همراه با امنیت،آرامش و دور از هر نوع ظلم و تبعیض و فساد خواهد داشت.

  از سوی دیگر طبیعت بشر به گونه ای است که خود به دنبال مسائل علمی، مانند فیزیک، شیمی، پزشکی و ... می رود، اگر چه منشأ تمام علوم از جمله علوم تجربی هم انبیاء و ائمه اطهار "ع" بوده اند،(3) لیکن آنچه به آن بیشتر از همه نیازمند می‌باشد، همان اصولی است که قرآن کریم و پیامبران گذشته بر آن تأکید نموده اند.

  البته قرآن کریم در بین بیان احکام، مسائل اخلاقی، تربیتی، معارف بلند توحیدی، اصول کلی حکومت الهی (4)، سیاست خارجی حکومت اسلامی با کشورهای غیر اسلامی (5) و ... به مناسبت، مسائل دقیق علمی، مانند حرکت زمین (6)، چگونگی آفرینش آسمان و زمین (7)، مطالب عمیق علم نجوم (8) و نظام کیهانی، عمل لقاح در گیاهان و مسائل دیگر علمی (9) را بیان نموده است.

منابع و مآخذ:

1- سوره مبارکه نحل، آیه 89

2- تفسیر نمونه، ج11، ص364

3- جهت اطلاع به جلد اول، بخش اول، فصل دوم "دایره علم و دانش ائمه اطهار "ع" " و جلد دوم، بخش سوم، فصل اول "چه کسانی باعث پیشرفت علمی جهان شدند" و فصل سوم مراجعه فرمایید.

4- سوره های مبارکه بقره، آیه227 و یوسف، آیه 55

5- سوره های مبارکه بقره، آیه279 و ممتحنه، آیات 8و9

6- سوره مبارکه نمل، آیه88

7- سوره های مبارکه فصلت، آیات 12-9، یونس، آیات 3و5، هود، آیه7، بقره،آیه 189، یس،آیات40-37، نحل،آیات 8و15و16

8- سوره های مبارکه انعام،آیه97،  ذاریات، آیات 47و48و21و22

9- سوره مبارکه حجر،آیه

منبع :پاسخ به پرسش های جوانان، ج2، اسدالله محمدی نیا

اسرار قرآن، در کدام آیه ها و سوره ها یافت میشود؟

پاسخ:

اگر هر فرد منصفی، قرآن کریم را مورد مطالعه قرار دهد در او تردیدی باقی نمیماند که این کتاب مقدس، صرفاً از منبع وحی الهی سیراب گشته و دارای بیرون و درون و ظاهر و تعبیر و محتوایی معجزه آسا است؛ زیرا این سخن الهی بیش از هزار سال پیش، اسراری را در جهان وجود آشکار ساخته است که بشر ـ علیرغم پیشرفت تکنیک ـ هنوز به زوایایی از این اسرار دست نیافته است. در این مجال کوتاه به مواردی از این آیات که حاوی اسرار است، به صورت مختصر اشاره میکنیم:

1. آیة 40 سورة حج: "ولَولا دَفعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَهُدِّمَت صَوَمِعُ وبِیَعٌ وصَلَوَتٌ...؛ و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمیکرد، صومعهها و کلیساها و کنیسهها و... سخت ویران میشد." خداوند در این آیه، به رازِ قانون تضاد و حکومت آن بر طبایع و افکار اشاره میکند و اسرار حکمت خود را در این قانون شگفتانگیز گزارش میکند. او به وسیلة برخی از زورمندان، زورمندانِ دیگر را دفع مینماید تا مستضعفان بتوانند به زندگانی خود ادامه و به عبادت مشغول شوند. آیة 251، سورة بقره نیز گواه همین مطلب است.

2. آیة 28، سورة رعد: "اَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطمئنُّ القُلوب؛ آگاه باش که با یاد خدا دلها آرام گیرد" از این آیه و آیات مشابه آن، به خوبی به این نکته میتوان رسید که اوج پیشرفتِ درمانِ روانی در اسلام عبارت از "ذکر" و یاد خداست، یاد خداوند مهربان با دل و زبان و اندام و رفتار و عمل... و احساس مستمر و دائمی حضور نفس در پیشگاه الهی در هر گفتار و کردار میباشد.

3. آیة 75، سورة بقره: "اَفَتَطمَعونَ اَن یُؤمِنوا لَکُم وقَد کانَ فَریقٌ مِنهُم یَسمَعونَ کَلـَمَ اللّهِ ثُمَّ یُحَرِّفونَهُ...؛ آیا طمع دارید که (اینان) به شما ایمان بیاورند؟ با آن که گروهی از آنان سخنان خدا را میشنیدند، سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف میکردند." از این آیه و سایر آیاتی که دربارة قوم یهود نازل شده، معلوم میشود که گروهی از یهود، کارشان توطئه علیه ادیان و آیینهای آسمانی است و این از اسرار قرآن است که اظهار میدارد آنان میخواهند حقایق موجود در ادیان را از تیررس دید واقع بینانة مردم دور و مهجور نگاه دارند.

4. آیة 112 و 113 سورة مؤمنون: "قـَلَ کَم لَبِثتُم فِی الاَرضِ عَدَدَ سِنین # قالوا لبِثنا یَومًا اَو بَعضَ یَومٍ فَسئلِ العادِّین؛ میفرماید: "چه مدت به عدد سالها در زمین ماندید؟"، میگویند: "یک روز یا پارهای از یک روز ماندیم. از شمارگران (خود) بپرس." از این آیه و آیاتی از قبیل آیة 4، معارج، آیة 5، سجده و آیة 47، حج موضوع تعدد و تنوع زمانها استفاده میشود و به این حقیقت واقف میشویم که پروردگار متعال برای هر نوعی از مخلوقاتش زمانهای گوناگونی را ایجاد کرده است. چنان که قانون علمی امروزه میگوید: هر نظام حرکتی دارای تقویم زمانی ویژة به خود میباشد.

5. بالاخره، حروف مقطعة قرآن کریم را نیز میتوان به عنوان یکی از اسرار الهی به کار رفته در قرآن به شمار آورد زیرا این حروف از دیرباز تاکنون از معماهای این کتاب آسمانی به شمار بوده و هست. و مفسران نظریّات مختلفی را پیرامون آنها مطرح کردهاند.(برای اطلاع بیشتر ر. ک: اسرار قرآن کریم، نوشته مصطفی محمود، ترجمه سید محمد باقر حجتی، نشر بنیاد قرآن؛ اسرار قرآن، امام محمد غزالی، ترجمه حسین خدیوجم، نشر بنیاد قرآن.)